KADIKÖY TARİHÇESİ
İLK YERLEŞİM DÖNEMİ
M.Ö. 825
M.Ö. 825 yılında Fenikeliler bugün Tunus’un bulunduğu yerde bir şehir kurmuş ve bu yerleşim merkezine “Karchedon” adını vermişlerdir. Fenikeliler ilerleyen zamanlarda Kadıköy’e yerleşmeye başlamış ve buraya “Yenişehir” anlamına gelen “Chalkedon” adını vermişlerdir. Fenikelerin Kadıköy’ü tarımsal amaçlarla kurduğu bu nedenle de yerleşim karakterinin tarımsal olduğu düşünülmektedir.
KHALKEDON
M.Ö. 685
M.Ö. 685 yılında Kadıköy’e gelen Megaralılar ve M.Ö. 658’de Megariyen Kabilesi Bizans idaresinde Sarayburnu´na yerleştirilmişlerdir. Bizans, yerleşim yerini tayin etmek için kâhinlere danışarak “Körlerin karşısına yerleş!” önerisini almıştır. Bizans, Sarayburnu´ndaki yörenin güzelliğine hayran olur ve bu yörenin karşısına yerleşen insanların Kadıköy´e yerleşmelerini körlükle vasıflandırarak körler diyarı olarak kabul ettiği Kadıköy´ün karşısına yerleşir. Kadıköy yöresindeki yerleşim körlerin yeri anlamındaki Khalkedon adını alır.
İSTİLALAR DÖNEMİ
M.Ö. 133 – 6
Khalkedon M.Ö. 6. yy’ın sonunda Pers Kralı tarafından alındıktan sonra girdiği bağımsızlık mücadelesi ile Atinalılar, Bizanslılar ve Makedonlar’ın saldırılarına uğramıştır. M.Ö. 133 yılında Bitinya ve Bergama Krallığına bağlanan kent, M.Ö. 74 yılında yapılan İzmit Antlaşması ile Roma hâkimiyetine girmiştir. Yıllarca süren işgaller ve yağmalamalar sonucu Khalkedon kenti gerilemiş ve kentsel niteliğini kaybetmiştir. Bu dönemde önemi oldukça azalan ve ikinci planda kalan Khalkedon ve çevresi çoğunlukla dini yapılar ve saraylar ile şehrin sayfiye yeri haline gelmiştir.
HAÇLI SALDIRILARI
1204
Khalkedon, 1204 yılında IV. Haçlı orduları tarafından İstanbul’la birlikte yağma edilmiş ve aynı zamanda bir üs olarak kullanılmıştır. Tüm bu işgallere ve yağmalamalara maruz kalan Khalkedon, Konstantinopolis karşısında gerilemesini sürdürerek; kentsel niteliğini kaybetmiş, sayfiyelik özelliği ve tarımsal karakteri öne çıkan küçük bir yerleşim haline dönüşmüştür.
Kalkedon’un bu dönemdeki fiziksel yapısı incelendiğinde, Bizans imparator ve yöneticilerinin, bağ ve bahçeleriyle oldukça gözde olan Khalkedon çevresine seçkin bir sayfiye yeri olarak rağbet ettikleri görülmektedir.
BİZANS DÖNEMİ
14. yy
Kadıköy, Orhan Gazi ile Andronikos komutasındaki Bizans Ordusunun, Maltepe yakınlarında1329’da yaptığı savaştan sonra, 1353 ‘te Osmanlı egemenliğine girmiştir. 1402 yılında yapılan Ankara Savaşı’nın yenilgi ile sonuçlanmasından sonra, Bizans ile Gelibolu Antlaşması imzalanmış ve böylece Gebze’ye kadar olan Anadolu toprakları Bizans egemenliğine girmiştir.
OSMANLI DÖNEMİ
15 – 16. yy
Tüm bu mücadeleler sonucu, mekânsal yapısı ve nüfusu küçülen Kadıköy, fetih sırasında, yoğunluğu birkaç yüz haneyi geçmeyen, bugünkü çarşı çevresinde toplanmış bir köydü. Fetihten sonra imar gören Kadıköy’de bir süre Türk nüfusta belirgin bir artış görülmemiş, daha sonraları bugünkü Osman Ağa Cami çevresinde ilk Türk mahalleleri oluşmaya başlamıştır. 16. yy.’ın başlarına kadar bir köy niteliğindeki Kadıköy’de, bu yüzyıl sonlarında, III. Murad tarafından yöre nüfusunun arttırılmasına yönelik çalışmalar yapılmıştır.
BAĞ VE BOSTANLAR
18. yy
18.yy. boyunca Kadıköy, bir sayfiye yeri olarak önemini korumuş; Kuşdili, Haydarpaşa, Yoğurtçu ve Moda çayırları önemli gezinti alanları olmuştur. 1770’lerde Kadıköy, bugünkü iskele çevresinde yer alan birkaç yapı adasından oluşmaktaydı. Yapı adaları çevresinde geniş bağ, bahçe ve bostanlar bulunurken; İbrahimağa’ya doğru olan kesimde mezarlıklar uzanmaktaydı. Yerleşimin çevresindeki bağların en önemlilerinden biri de Mühürdar Bağları’ydı. III. Mustafa’a paşası Moldavani Ali Paşa’nın mühürdarı Ahmet Efendi’ye ait olan bağlar, o dönemde Mühürdar Bağları olarak adlandırılmıştır.
MODERNLEŞME DÖNEMİ
19. yy
19.yy.’ın başlarında askeri faaliyetlerin önem kazandığı Kadıköy, aynı yüzyılın ikinci yarısından itibaren kararlı bir gelişim göstermeye başlamıştır. 18.yy.’ın ikinci yarısında bugünkü çarşı çevresindeki birkaç yapı adasından ibaret olan Kadıköy, bu yüzyılda sınırlarını Altıyol’ a kadar genişletmiştir. 19.yy. ortalarında 4 mahalleden oluşan yerleşimde, Osmanağa ve Caferağa mahalleleri, yerleşimin merkezini oluşturmaktaydı. Bu iki mahalle ele alındığında, Kadıköy merkezinin yaklaşık 1760 ev, 495 dükkan ve 705 ekili araziden meydana geldiği görülmektedir.
BUHARLI VAPUR SEFERLERİ
1857
İstanbul Şehir Hatları vapur işletmeciliğinin başlaması ile Kadıköy yalnızca yazın tercih edilen bir yer olmaktan çıkarak sürekli yerleşim yeri olma özelliği kazanmıştır. Düzenli olarak yapılan seferler ile Kadıköy, diğer Boğaz köyleri ve Adalar ile ilişkisini kuvvetlendirmiştir.
YANGINLAR
1860
Kadıköy’de çıkan yangınlar sebebiyle yok olan yerleşim alanlarının tekrar inşasında planlı ve hızlı bir gelişim görülmüştür. Merkezde yaklaşık 250 yapının kül olmasına neden olan bu yangın, İstanbul yangınlarıyla kıyaslandığında oldukça küçük kalmasına karşın, çarşı ve iskele çevresindeki birkaç yapı adasından ibaret olan ve batıda Altıyol ile sınırlanan bu yerleşme için, oldukça etkili olmuştur. Bu yangınlarla, 1892-1899 yılları arasında Moda-Çarkçı’da çıkan yangınlar Kadıköy’ün fıziksel dokusunun değişim ve gelişiminde oldukça etkili olmuştur.
HAYDARPAŞA – İZMİT DEMİRYOLU
1874
Haydarpaşa – İzmit arasında hizmet veren demiryolunun açılmasıyla Kartal-Maltepe’ye doğru uzanan kıyı yerleşmeleriyle, merkez arasında bir bütünleşme sağlanırken, demiryolu hattı boyunca yer alan sayfiyelik, bağlık-bahçelik alanlar, düzenli bir şekilde iskan edilmeye başlanmıştır. Bu şekilde, demiryolu hattı boyunca yer alan istasyonlar çevresinde gelişen yerleşmelerin nüfusu artmış ve buralarda yavaş yavaş ticari oluşumlar başlamıştır.
ALTYAPI GELİŞMELERİ
1892 – 1894
Kadıköy’de artan konut ve iş yeri sayısı sebebiyle altyapı sistemlerinde iyileştirmeler gerçekleştirilmiştir. 1892 senesinde Hasanpaşa Gazhanesi’nin yapımı ile havagazı ve 1894 senesinde şehir suyu Kadıköy’e getirilmiştir.
HAYDARPAŞA GARI
1909
Haydarpaşa Gar binasının tamamlanması ile alanda önemli bir ulaşım odağı oluşmuştur.
ELEKTRİKLİ TRAMVAY
1928
Kadıköy bölgesine hizmet veren elektrikli tramvay seferleri başlatılmıştır. Tramvay 1934’ten itibaren Haydarpaşa – Kadıköy ve Kadıköy – Bostancı güzergahları ile genişletilmiştir.
KADIKÖY İLÇESİ
1930
Kadıköy’ün Üsküdar Sancağı’ndan ayrılarak ilçe olması ile birlikte bölge daha çok Cumhuriyet aydınları tarafından tercih edilen bir kimlik kazanmıştır.
APARTMANLAŞMA DÖNEMİ
1960 – 1972
Sanayi fonksiyonlarının artması ve İstanbul’a gelen göç dalgaları ile Kadıköy bir çekim merkezi haline gelmiştir. 1965 senesinde çıkan Kat Mülkiyeti Kanunu ve 1972’de başlayan imar planları ile alandaki bahçeli köşkler parselasyona uğrayarak apartman arsalarına dönüşmüştür.
BOĞAZİÇİ KÖPRÜSÜ
1973
Boğaziçi Köprüsü’nün açılması ile şehrin diğer yakasıyla ilişkisini kuvvetlendiren Kadıköy’ün nüfus yoğunluğu da artmıştır. Ulaşımın kolaylaşmasıyla Kadıköy’deki seyrek düzenli apartmanlarda ikametin çekici hale geldiği görülmüştür.
KIYI VE SAHİL DÜZENLEMELERİ
1980 – 1990
Rıhtım bölgesindeki kıyı düzenlemeleri, Haydarpaşa Koyu’nun doldurularak meydanın genişletilmesi, sahil yolunun açılması ve İskele – Mühürdar arasındaki alanın doldurularak meydana dahil edilmesi ile hemen hemen günümüzdeki görünümünü kazanmıştır.
BAHARİYE CADDESİ’NİN YAYALAŞTIRILMASI
1993
Alanın en önemli akslarından biri olan Bahariye Caddesi’nin yayalaştırılması ile Kadıköy fizyolojisini etkileyen veya etkileyebilecek önemli kentsel ölçekte projeler ve dinamikler oluşmuştur.
KADIKÖY MERKEZ NAZIM İMAR PLANI
1994
1994 yılında onaylanan ve Kadıköy Merkez’i bütüncül şekilde ele alan Nazım İmar Planı’nın 1/1000 Uygulama İmar Planları yapılmadığından planın ana kararları hayata geçmemiştir.
KADIKÖY – KARTAL METROSU
2012
Kadıköy ve Kartal arasında hizmet veren metronun birinci etabı hizmete girmiştir. 2013 senesinde Ayrılıkçeşme İstasyonu, 2016 senesinde ikinci etap olan Kartal – Tavşantepe kısmı, 2022 senesinde ise 3. etap olan Sabiha Gökçen Havalimanı uzatımı kullanıma açılmıştır.
MARMARAY
2013
Marmaray çalışmaları kapsamında Haydarpaşa Garı’nda tüm tren seferleri son bulmuştur. Ayrılıkçeşmesi ve Yenikapı arasında hizmet veren projenin ilk etabı 2013 yılında, ikinci etap ise 2019 yılında hizmete girmiştir.
AVRASYA TÜNELİ
2016
Avrasya Tüneli’nin hizmete girmesiyle ulaşım odaklarına yakınlığıyla bölgesel merkezileşme süreci başlamıştır.
Kaynakça: Akbulut, R. (1992). Tanzimat’tan Cumhuriyet’e İstanbul ve Kadıköy, Kadıköy İlçe Milli Eğitim Müdürlüğü, 2012, Kadıköy Belediyesi Arşivi, Dr. Ekdal, M.(1997), Bizans Metropolünde İlk Türk Köyü Kadıköy, Metro İstanbul, TCDD, İBB Atatürk Kitaplığı Arşivi, Kırpık, E. (2017). Toplum katılımlı coğrafi bilgi sistemi uygulamalarının kentsel dönüşüm çalışmalarında kullanımı: Kadıköy tarihi çarşı ve çevresinde örnek çalışma, Ece, B.(1997), Osmanlı Geleneğinde Kadıköy, Kutluay, S.Z. ve Anakök, T. (1951),Kalkedonya: Kadıköy Tarihi, Kömürciyan, E.Ç. (1952), 17. Asırda İstanbul Tarihi.